De Spaanse filosofe en dichteres María Zambrano (1904-1991) werd geboren in het zuidelijke Vélez Málaga. Zij groeide daar op in nabijheid van dichters als Federico García Lorca en Antonio Machado, die er regelmatig bij haar ouders over de vloer kwamen. Als jonge vrouw was ze een leerlinge van de beroemde filosoof >> José Ortega y Gasset, tegen wie ze zich later zou afzetten.
Net naa haar huwelijk in 1936 met de geschiedkundige Alfonso Rodríguez Aldave (1911-2008) en een tijdelijk verblijf in Chili brak de Spaanse burgeroorlog uit. Haar man liet zich vrijwillig legeren om de Republiek te steunen tegen de rebellen. Zijzelf voegde zich bij haar familie in Parijs. Daarna kwam het echtpaar via New York en Havanna in Mexico terecht, waar Zambrano als hooglerares zou werken aan de universiteit van Morelia. Daar kwamen ook al enkele van Zambrano´s belangrijkste werken uit, o.a. een geschrift boeken over Seneca, een Romeinse filosoof die op wat nu Spaans grondgebied is geboren werd.
In die periode kwam María Zambrano veelvuldig in Cuba. In 1946 kreeg ze, na de dood van haar moeder in Parijs, er een leerstoel aangeboden en ging ze er wonen. Ze zou er conferenties en cursussen geven en tot 1953 blijven.
Na een echtscheiding verhuisde ze naar Rome, waar ze met haar zus samen ging wonen. Daarna volgde enige tijd Zwitserland en opnieuw Rome. Pas in 1984, negen jaar na de dood van Franco, keerde ze terug naar haar geboorteland, waar ze in 1991 zou sterven. Intussen is er een >>stichting in het leven is geroepen om haar werk te bestuderen en haar archief te beheren.
Het denken van María Zambrano
Zambrano´s filosofische werk wil vooral tot het overstijgen van de filosofie leiden. Ze komt tot de conclusie dat de rede veel meer is dan rationaliteit alleen. Het moet daarom alles wat eenvoudig en onmiddellijk is afwijzen. Want pas dan kan de filosoof het geluk vinden. Niet alleen dankzij poëzie, maar ook met behulp van mystiek wil María Zambrano daarin verder komen, en boven de filosofie uitstijgen. Ze ziet filosofie slechts als de cultus van het bewustzijn. Haar hartstocht is de helderheid van de kennis ter wille van de kennis, en niets anders. In de filosofie gaat het niet om verzoening maar om ontleding, niet om synthese maar om analyse.
Dit in tegenstelling tot poëzie en mystiek. Die leiden tot het geluk, met als kern de eenvoud en ontvankelijkheid.
Daarbij hoort naar haar mening ook de ballingschap. María Zambrano maakt zo van ballingschap, datgene wat haar leven overheerst heeft, een absolute voorwaarde voor denken en leven. Misschien een moeilijke, gecompliceerde situatie, maar juist daarom leidt het uiteindelijk tot het geluk -zoals de queeste van Parsifal naar de Heilige Graal. Deze gedachten worden onder woorden gebracht in Zambrano´s geschrift 'Los bienaventurados', dat in 1990 verscheen. Het gevoel van eenzaamheid en verlatenheid maakt nl. het mogelijk om 'niemand te zijn'. Vanuit deze staat wordt het pas mogelijk te begrijpen wat het vaderland inhoudt. Zonder de ervaring van de ballingschap is het begrip thuis niet te begrijpen. Ballingschap is de ultieme ervaring: 'De balling is de vreemdeling, degene die erin slaagt om dankzij de omstandigheden het onbekende te zijn dat in ieder mens schuilt en dat de kunstenaar slechts zelden in zichzelf weet te ontdekken.'
Droom en delirium
Binnen de poëzie en de mystiek als middel om het denken te ontstijgen spelen bij Zambrano de droom en het delirium een hoofdrol. Een voorbeeld van zo’n delirium is te zien in 'De afwezige stad', een geschrift over een stad die langzaam in het licht oplost en in duistere eenzaamheid opgaat. Dan verschijnt de stad opnieuw maar in een andere, natuurlijkere vorm -onderdeel van het landschap: 'het goud van het middaglicht, het verscheurde gezicht van de straten, de azuren stilte van de pleinen.'
Zo wil Zambrano cultuur definieren: door haar opvatting over het licht, zoals in het denken van >> Johannes van het Kruis. Mystiek en het goddelijke vormen hierin een vertrek- en eindpunt. In de gedichten van de eerdergenoemde mysticus verschijnt God aan de ziel. God is de minnaar, de ziel minnares. Om tot God te komen moet de ziel de verlatenheid, de eenzaamheid en het niets doorstaan. Leven is het voortdurende verlangen van de ziel naar God. Voor María Zambrano gaat het erom dat de filosofie overwonnen moet worden door haar verder te ontwikkelen in de richting van poëzie en mystiek.
De mens en het goddelijke
In María Zambrano's boek 'De mens en het goddelijke' wordt de menselijke geschiedenis in drie fasen onderverdeeld: het heilige, het goddelijke en het niets. Tijdens het eerste stadium heeft de mens voortdurend het gevoel dat er iemand is die naar hem kijkt, maar hij weet niet wie. De mens wordt daardoor overweldigd door een raadselachtige aanwezigheid die hij niet kan benoemen. Juist deze onbenoembaarheid geeft echter voeding aan zijn delirium. Tijdens de tweede fase slaagt hij erin om dit in te dammen. Anonieme krachten worden tot goden gemaakt en zo tot verschijnen gedwongen. De goden krijgen beelden en worden gesprekspartners. De mens ontwikkelt een bewustzijn en kan daardoor de werkelijkheid op afstand houden.
De derde fase speelt zich af in onze tijd. Hierin is de mens onafhankelijk van God geworden. Hij leeft vanuit een denken in concepten, vanuit een zelfstandig bewustzijn. Daarmee schept hij zijn eigen eenzaamheid. De goden trekken zich terug en het leven wordt leeg. Het project van het puur mens-zijn leidt tot verlies van wereld, verinnerlijking en zelfdestructie. Het heilige verschijnt met al zijn overweldigende kracht opnieuw als het niets, waarbij het niets gezien wordt als het tegenovergestelde van het 'alles', de schaduw van het goddelijke dus, daar waar de mens even net zo onsterfelijk kan zijn als God. De mens probeert dit 'niets' echter uit angst te ontwijken en gaat zo zijn leven steeds meer uitstellen. In plaats van de confrontatie met het nihilisme aan te gaan zoekt de mens het nieuwe anonieme: de toekomst. Maar die kan nooit tot hem komen, want de toekomst schuift iedere dag opnieuw een dag op en sluit zo de mogelijkheid uit de vervulling ervan te bereiken.
Samengevat uit: 'Filosofie en poëzie bij María Zambrano' uit 'Helden van de geest' en Wikipedia.
Lees ook:
María Zambrano en de verliefde dichter.
